رویکرد درمانی مدل محور (cognitive neuropsychology)
در این مدل پردازش طبیعی درک شنیداری، درک خواندن، بیان شفاهی و نوشتن شرح داده شده است. از آنجا که موضوع این درس اختلالات خواندن و نوشتن میباشد بنابراین مسیرهای خواندن و نوشتن توضیح داده میشود.
خواندن
سه مسیر برای خواندن تعریف شده است:
- مسیر واژگانی معنایی
- مسیر واژگانی مستقیم
- مسیر غیر واژگانی
مسیر واژگانی معنایی:
در درمان مدل محور، این مسیر برای خواندن کلمات آشنا در شرایطی که نیاز به درک معنا باشد مورد استفاده قرار میگیرد:
مثلاً برای خواندن صحیح واژه “سیر” در جملات زیر نیازمند درک جمله ای هستیم که کلمه در آن ارائه شده است:
او با خوردن شام سیر شد
او در دنیای خودش سیر میکرد
مسیر واژگانی مستقیم:
با استفاده از این مسیر کلمات آشنا خوانده می شود و نیازی به معنا نیست. یعنی خواندن با استفاده از بازنمایی های ذخیره شده در ذهن (کل خوانی).
مسیر غیرواژگانی:
با استفاده از این مسیر کلمات نا آشنا یا ناکلمه های خوانده میشوند. ما برای کلمات جدید بازنمایی ذخیره شده ای نداریم بنابراین باید حرف به حرف آن را بخوانیم.
مثال: دلتبارکاد
مراحل شامل:
- تحلیل بصری واژگان (visual orthographic analysis)
- محل ذخیره بازنمایی های کلمات آشنا (orthographic input lexicon)
- محل ذخیره معنی کلمات (semantic system)
- بازنمایی های شکل شفاهی کلمات آشنا (phonologicl output lexicon)
- محل مونتاژ واجی کلمات (phonological assembly)
- برنامه ریزی حرکتی تولید (articulatory programming)
اکنون به بررسی پردازشی هر یک از این دسته ها میپردازیم:
تحلیل بصری واژگان (visual orthographic analysis):
در درمان مدل محور، تجزیه و تحلیل دیداری حروف انجام میشود و حروف صرف نظر از شکل، اندازه شناسایی میشوند فرد توانایی شناسایی حروف را ندارد.
تکلیف ارزیابی: از محرک های نا آشنا (ناکلمه ها) یا حروف به تنهایی استفاده میکنیم، به صورت جفتی مینویسیم کودک باید تشخیص دهد که آیا مشابه هستند یا خیر.
آیا سام – سام مثل هم اند؟
سام – شام چطور؟
محل ذخیره بازنمایی های کلمات آشنا (orthographic input lexicon):
آسیب به این مسیر منجر به ناتوانی در خواندن کلمات بی قاعده میشود، زیرا فرد کلمات با قاعده یا حتی کلمات نا آشنا را با استفاده از مسیر غیرواژگانی (مسیر مستقیم) میخواند ولی برای خواندن کلمات بی قاعده نیازمند دستیابی به بازنمایی های ذخیره شده اش میباشد زیرا کلمات بی قاعده را نمیتوان حرف به حرف خواند، مثلاً کلمه خواهر در صورت خواندن به صورت حرف به حرف، به این صورت خوانده میشود: khavahar
ارزیابی: کلمات باقاعده، بی قاعده و ناکلمه ها را به فرد میدهیم اگر همه کلمات را باستفاده از مسیر حرف به حرف خواند نتیجه میگیریم در این قسمت آسیب دیده است.
محل ذخیره معنی کلمات (semantic system):
محل ذخیره معنی کلمات، صرف نظر از نوع مسیر دستیابی.
همانطور که گفته شد زمانی که خواندن صحیح نیازمند درک معنی باشد این جعبه درگیر میشود بنابراین برای ارزیابی از جملاتی که قبلاً گفته شد میتوان استفاده کرد یا جمله زیر:
او همیشه دیر به سرکار میرسد.
او در دیر به عبادت پرداخت.
بازنمایی های شکل شفاهی کلمات آشنا (phonologicl output lexicon):
در صورتی که این قسمت آسیب ببیند، فرد کلمه خوانده شده را درک میکند اما در بیان دچار پارافایزی کلامی یا واجی میشود. کلمه ای از همان طبقه معنایی را جایگزین میکند: مثلا میگوید سیب یا موز یا سیب یا گویی می کند.
محل مونتاژ واجی کلمات (phonological assembly):
محل مونتاژ واجی کلمات. آسیب به این قسمت منجر به بروز خطاهای پارافازیک از نوع واجی می شود. درنتیجه فرد در هنگام خواندن کلمه سیب می گوید: دیب
برنامه ریزی حرکتی تولید (articulatory programming):
آسیب به این قسمت منجر به آپراکسی می شود.
در نوشتن:
انواع نوشتن:
نوشتن خودانگیخته
نامیدن تصویر یا شی به صورت نوشتاری
دیکته نویسی
کپی کلمات نوشته شده
در درمان مدل محور نوع نوشتنی یک مسیر پردازشی در مغز را درگیر می کند. اکنون به بررسی هر مسیر و اختلالات ناشی از آن و ارزیابی های آن می پردازیم.
نوشتن خود انگیخته:
سیستم معنایی (semantic system) : در اینجا مفهومی که می خواهیم در مورد آن بنویسیم انتخاب می شود.
محل ذخیره بازنمایی کلمات آشنا (orthographic output lexicon): محل ذخیره نوشتاری کلمات آشنا که می خواهیم بنویسیم در این جا انتخاب می شود.
محل مونتاژ نویسه ها (graphemic output buffer)
فهم آلوگرافیک (allographic realization): شیوه نوشتن نویسه انتخاب میشود. یعنی حرف بزرگ باشد یا کوچک، چاپی یا دست نویس، انواع سبک های شخصی.
آسیب به آن باعث آگرافی آپراکسیک می شود یعنی فرد توانایی شکل دهی حروف را از دست میدهد.
برنامه ریزی حرکتی برای نوشتن (graphemic motor programming)
اختلال طیف جنین الکلی (FASD) چیست؟
دیکته نویسی
برای دیکته نویسی دو مسیر وجود دارد:
مسیر واژگانی معنایی
مسیر واژگانی مستقیم
مسیر واژگانی معنایی:
این مسیر برای دیکته نویسی کلماتی نیاز است که شکل بیانی آن ها مشابه اما شکل نوشتاریشان متفاوت است. و از نظر معنی نیز متفاوتند در نتیجه برای نوشتن صحیح آن ها لازم است به بافتی که در آن ارائه می شود توجه کرده و با درک معنی آن، شکل صحیح را بنویسیم.
مثال: او بر سر خوان نعمت ارباب نشسته بود.
او پسر خان روستا بود
مسیر واژگانی مستقیم:
فرق این مسیر با مسیر بالا عدم نیاز به درک معنی است. ولی در اینجا نیز مانند مسیر بالا به بازنمایی های ذخیره شده خود نیازمند هستیم. در نتیجه برای نوشتن کلمات آشنا از این مسیر استفاده می کنیم.
افرادی که در این مسیر مشکل دارند قادر به دیکته نویسی کلمات بی قاعده نیستند. زیرا به دلیل آسیب به این مسیر از مسیر غیرواژگانی به عنوان مسیر جبرای استفاده می کنند. در نتیجه می توانند کلماتی که تطابق یک به یک واج-نویسه دارند را بنویسند اما در مورد کلماتی که تطابق یک به یک بین واج و نویسه وجود ندارد یعنی کلمات بی قاعده دچار مشکل شده و همان چیزی را که شنیده اند می نویسند. مثلاً کلمه شانه را به صورت زیر می نویسند: شان
در نتیجه برای ارزیابی آن ها از فهرست کلمات با قاعده و بی قاعده استفاده می شود.